Navê nivîskarê Kurd, doktorê tundurustzanîyê Ezîzê Îsko Gerdenzerî bêtir li nava civaka meye Sovîyêta berê eyane. Ew roşenbîrekî Kurdî xweyqedir û naskirîye.

Ezîzê Gerdenzerî sala 1945-an li bajarê Tbîlîsîyê (paytextê Gurcistanê) hatîye dinyayê. Dûra malbeta wan cîguhastî Ermenîstanê dibe. Zarotî û xortanîya wî li gundê Dêrikê derbaz bûye, ku gûndekî Kurdên Êzdîyane li navçeya Elegezê.

Sala 1964-an paşî dibistana navîn Ezîz li înstîtûta Yêrêvanêye dewletê ya doxtirîyê  tê qebûlkirinê. Sala 1970-î ew wê zanîngeha tundrustîyê temam dike û berê xwe dide komara Qazaxistanê û 11 salan li bajarê Çîmkêndê wek doxtir kar dike. Sala 1978-an Wezîreta saxlemîparastinê ya Qazaxistanê ji bo emekê mezin di warê pêşvebirina doxtiryê de navê xîrûrgê dereca yekê dide Ezîz. Hema di wê salê de ew têza toktorîyê bi serfirazî xwey dike û dereca doktorê tundurustzanîyê distîne.

Sala 1981-ê Ezîzê Gerdenzerî vedigere Ermenîstanê. Ew du salan li înstîtûta Yêrêvanêye doxtirîyê mamostatîyê dike. Piştî wê, sala 1983-an ew li înstîtûta Rewanê ya proktologîyê de wek xîrûrg derbazî li ser kar dibe, dûra dibe serokê beşê qebûlkirina nexweşan û dîagnostîkayê. Ew hetanî sala 2002-an li wir dixebite. Di nav wan salan da Ezîz bi hezaran emelîyetan dike û 30-î zêdetir gotarên zanyarî dinivîse û çap dike.

Lê, wek Ezîzê Gerdenzerî bi xwe dibêje, xênji karê doxtiryê  mêla wî berbi edebîyetê jî pirr bû. Ji sala 1960-î de destpêkirî gelek helbestên wî li ser rûpêlên rojnama «Rya teze»  çab dibin û bi radyoya Kurdî ya Rewanê hatine weşandin. Dawîya salên 1970-î û destpêka salên 80-î gelek efrandinên Ezîzê Gerdenzerî  li beravoka wêjeyî ya bi navê «Bahar» de ronayî dibînin, ku her sal li Yêrêvanê çap dibû. Ew helbest, çîrok û serpêhatîyên nivîskare nû bûn. Xazma romanoka «Dewata bê def» û destana «Sêrênada evîntîyê» ji hêla xwendevananva baş hatine nirixandinê û qebûlkirinê. Sala 1990-î romana nivîskar ya bi navê «Fîncana ferfûrî» bi pirtûkeke cihê ronayî dibîne. Hema di wê salê de pîyêsa wî «Zarîna çîyan» derdikeve û şanoya Tbîlîsîyê ya Kurdî wê nîşan dide. Paşê ew şano ji alîyê Înstîtûta Kurdî ya Parîsê da wek fîlm li ser kasêtê tê qeydkirinê û belavkirinê. Sala 1996-an pirtûka wî ya bi navê «Gêlavêj» çap bû. Di vê berhemê de romanên wî yên «Gêlavêj» û «Xanê Çengzêrîn» cîh bûne. Berhemeke wî jî awa tê navkirin: «Xîrûrg». Naveroka wê ji jîyana nivîskare. Ezîzê Gerdenzerî çend pîyêsên din jî nvîsîne: «Teyrê çiya» (li ser Barzanîyê Mezin) û «Derdê çiyan».

Nivîskarê xweyşuret û welatparêz naha li Awropayê pênaber-mihacire. Ew wê hêvîyêye, ku li Kurdistana serbest wê berhemên wî derkevin û bibine milkê gelê Kurd.

Ezîzê Gerdenzerî endamê klûba lîteratûrî-wêjeyî ya navnetewîye, ew usan jî çend salan bûye serokê Yekîtîya bizîşkên Kurd li Yekîtîya Sovîyêta berê. Ji sala 1997-an da ew endamê Yekîtîya nivîskarên Ermenîstanêye. 

 

Em li jêrê gotara birêz Ezîzê Gerdenzerî ya bi navê «Kurdên Êzîdî yên li Ermenîstanê» raberî bîner û xwendevanên xweye hêja dikin, ya ku li sala 2007-an hatîye weşandin. Bêgûman, gotar îro jî hewaskar û balkêşe, lê hewcê hinek  şirovekirinane. Lewra jî em destûrê didine xwe li binxeta gotarê çend niqaşî-şirovekirinan didin. Wê yekêra tevayî, em destê xwe nadine rastnivîsar û lewzê nivîskar.

Em bawerin, ku rastkirin-şirovekirinên me wê kemala gotara nivîskarê hizkirî neşkênin û naveroka wê betreng nekin.

Fikra  malpera me û ya xûdanan dikare li hev negre!

 

Dr. Ezîzê Gerdenzerî

 

Fikra nivîskar

 

                                                                                              «Kurmanc ne pîr di bê kemalin

                                                                                              Emma di yekem û bê mecalin

                                                                                         Hemin, ne cahal û nezanin

                                                                                                Belkî di sêfîl û bê xwedanin…»

                                                                                                       

                                                                                                                           Ehmedê Xanî

 

 

Kurdên Êzîdî yên li Ermenîstanê

 

 

1. Êzîdîyatî çîye û Êzîdî kîne?

 

Bi nêrîna min, bi dîtina min, Êzîdîyatî dîn û hebandin, çand û felsefe, rê û risim ya wan eşîr û civakên Mesopotamîya qedîmin, ku di nav gêjgerînga, di nav aş û aşpêjxana (aşxana) mêjûyî de hel bûne, hasil bûne û wek netewa Kurd derketine holê û wek netewa Kurdewariyê tên naskirinê. Êzîdîyatî hem ole, hem jî civake. Wek ol hed û seda wê heye, wek civak mîrîtiya wê heye.

            Êzîdî ew kesin, yên ku dev ji rabûn û rûniştina heftê û heft govek bavên xwe bernedane, dînê Kurdewarîyê yê qedîm parastine, xwedî li mîrîtîya xwe, axa xwe, zîyaretên xwe derketine. Hatine kuştinê, lê nehatine rayê.

Êzîdî ew kesin, yên ku bi kurmancî tim gazî Xwedê dikin, yên ku alfabeta (alfebeya) xwe di sedsala 12’an da afirandine û 40 pirtûk bi wê alfabetê nivîsîne. Lê dijmina 38 pirtûkên me şewitandin û Mîrê Qelemê, Şêx Hesenê Şêx Bereket kuştin. Piştî wê yekê kitêb û defter li Êzîdîyan hatin qedexekirinê. Ew qedexekirin di sala 1918’an da bi destûra Mala Mîrê Êzîdîyan hat pûç kirinê.

            Êzîdî ew kesin, yên ku tim ala sê rengîn, ala Kurdistanê, ala kesk û sor û zer, di dema oxirmê giran da, an jî di dema ahenggeriyê û şaynetiyê de hilgirtine. Wek nîmûne: Kongreya Êzîdîyan ya yekemîn di 21’ê Îlonê di sala 1920’an da li Ermenîstanê li bajarê Alêksandropol (niha Gumrî) hat lidaxistin.

            Êzîdî ew însanin, yên ku bi kurmancî qewil, beyt, sîrûde, eser û berhemên xwe yên olî afirandine, bi kurmancî serê xwe û şûrê xwe girêdane, heftê û du fermanên komkujiyê ser wanra derbaz bûne, lê dîsa ewana awa mane û hene.

            Belê, Mîrê me, Mîrê Êzîdîyên Cihanê bi giştî, rêzdar Tahsin Seîd Elî Beg gotîye û dibêjê: "Em Êzîdî Kurdin û me tûcaran Kurdîtîya xwe înkar nekirîye û nakin. Heke ku em zimanê xwe yê Kurdî winda bikin, hingî emê ola xwe, Êzîdîtiya xwe, winda bikin. Heke ku em ola xwe winda bikin, emê zimanê xwe winda bikin…". Lê belê, rêzdar Bavê Şêx, Bavê Çawîş, Şêxê Wezîr, Serokê Qewala û yên din jî weke Mîrê me gotî difikirin. Belê, birayê Mîr Tahsin Seîd Elî Beg û şûndarê wî; Mîr Faroq Seîd Elî Beg, di destpêka meha nîsana sala 2002’an da, li Başiqê, di quba Şêx Mehmedê Şêx Şerfedînê Şêx Hesenê Şêx Bereket da, dema ku gotûbêjekê bi 19 rojnamenûsên (rojnamevanên) Ewropî ra pêkanî, bi eşkerayî got ku Êzîdî Kurdin. Ji ber ku ew dem, dema Saddamê devxwîn bû, wî di dewsa bêjeya "Kurd", "Kurmanc" anî ser zimên. Kurmanc kî ne, kî nînin her kes ji me zane[1].

            Di dema rejîma Saddam da, Êzîdî û rêberên Êzîdîyan di bin zextê, di bin nîrekî giran da bûn: gûnd û bajarên Êzîdîyan hatibûn wêran û kambaxkirinê, bi hezaran Êzîdî hatibûn enfal kirinê, bedlê (navê) erebî li Êzîdîyan kiribûn, gelek ax û milkên Êzîdîyan bi darê zorê ji wan standibûn…, lê Êzîdîyan baş zanibûn ew kî ne û ereba jî helbet zanibû Êzîdî kî ne. Di sala 2002’an da di quba Şêx Mehmed da dibistana zimanê Kurdî hebû. Êzîdî, ji xeynî hinekên ji Başiq û Behzanê, Kurdî diaxivîn. Merasîm, aheng, mihrîcanên Êzîdîyan bi zimanê Kurdî dihatin lidaxistinê. Navûnîşanên Êzîdîyên welêt yên giring Lalişa Nûranî, Bahdirî (Bahadrê), Mala Mîrê Êzîdîyan, Resmê Tawisî Melek in.

            Belê, gelek sembol, navûnîşanên Êzîdîyatîyê hene, lê Êzîdîyên li Ermenîstanê sembola herî girîng, sembola Şems/tavê/rojê dibînin. Li cem Êzîdîyên Ermenîstanê ji cejnên Êzîdîyan yên herî pîroz, Eyda Êzîd, wek cejna damezirandina ax û topraxê (cihanê), di hindava Yêzdanê Mezin da û Eyda Xidir Nebî – Xidir Eylas, wek cejna miraza, tên hesab kirinê. Êzîdîyên li Ermenîstanê Cejna Newroz, Cejna Kuloçê serê salê û Cejna Hêkesorê (Çarşema Sor) wek cejnên rizgarîyê, daxuliqandina însên û siriştê dibînin. Cejna Newrozê, piştî Şoreşa Îlonê bi serokatîya Barzanîyê Nemir, her sal li Ermenîstanê tê pîroz kirinê. Şoreşa Îlonê bû şoreşa xwenaskirinê, hişiyarbûnê û xweparastinê di dil û mêjûyê Êzîdîyên li Ermenisatanê da. Ewana serbilindin, ku Kurdin, Kurdên eslî ne û gelek kar û xebat kirin û dikin ji bo xurtkirina sîyeseta Kurdewarîyê, zanyarîya Kurdî, ziman û wêjeya Kurdî.

Di ser hîm û bingeha lêkolînên me li Pitrûkxana Ermenîstanê ya Netewî û Matênadaranê: di bingeha destnivîsarên qedîm da, di sala 2002’an da, em hatine li ser wê bawariyê, ku netewa Ermenî em Êzîdî wek dost û birayên xwe dîtine. Min mijarek, miqalek, destnivîsarek ya zanîyar, ûlmdar û oldarên Ermenîyan nedîtîye, ku ewana xwestibin Êzîdîyan ji koka wan dûrxin, ji Kurdewariyê dûrxin û di nav xwe da bihelînin, asîmîle bikin. Na xêr, zanyar, nivîskar û rojnamenûsên Ermenîyan tim nivîsîne, ku Êzîdî kurmancin, Êzîdî Kurdin û li her derê hatiye nivîsandin wek Kurdên êzdî û Kurdên musilman. Dema kambaxbûna, hilweşîna Yekîtîya Sovyetîstanê, di salên 1988 – 1990’an da, hinek zanîyarên Ermenîyan hewl dan ku Êzîdîyan ji netewa wan dûr bixin, îdeolojîya "netewa Êzîdî" derxistin holê, ji bo ku faktora Kurdîtîyê li Qawqazê û Rûsiyê da sist bikin, lê belê gelek zanîyarên Ermenîyan li dijî vê nerastîyê derketin. Civaka Êzîdîyên li Ermenîstanê baş zane ew kî ne, gelek keç û xortên wan li tevî refên pêşmergan, partîzanan bûne û ji bo serxwebûna axa kalûbavên xwe, Kurdistanê, berxwedanê dikin.

Herweha, Êzîdî bi êtnosî (etnîsîte), bi netewa xwe va, beşek, civakek ji êtnosa (etnîsîteya, qewmê), ji netewa Kurdewariyê ne. Zimanê Êzîdîyan kurmancî ye, Kurdî ye. Dîn û hebandina Êzîdîya, Êzîdîyatî ye. Şîxadî (Şêx Adî) mîrê Êzîdîya bûye. Şêx Şerfedîn mîrê dîwanê, meclisa Êzîdîya bûye, ew lawê Şîxisin (Şêx Hesen) bûye, bi eslê xwe Kurd bûye. Quba 40 mêrê dîwanê li ser qotê Çîyayê Şengalê ye, quba Şêx Şerfedîn li jêra wê da ye.

 

2. Koçberîya Kurdên Êzîdî ber bi Ermenîstanê

 

            Du hej û koçberî, rev û beza Êzîdîyan ber bi welatê ûris, ber bi Ermenistanê, di dîroka nû da dîyarin.

Di destpêka sedsala 19’an da, cara yekem, gelek eşîr û malbatên Êzîdîyan yên ku li qeza Entabê, Wanê, Bazîdê, Surmelîyê û Qersê diman, ji ber zor û zulma osmanîyan û hinek axa û begên Kurdên musilman yên ku bûbûn hacêt di destên osmaniyan da, ji refên xwe qetîyan û xwe avêtin ber bextê xaçparêzan, berê xwe dan welatê ûris: Împeretorîya Rûsiyê, Herêma/Gubêrnîya Qawqazê.

Cara duhem di sala 1918’an da, gelek eşîr û malbatên Êzîdîyan yên ku di dema komkujîya Ermenîyan ya bi destî osmanîyan, li rex Ermenîyan sekinî bûn û tevî Ermenîyan û rûsan li dijî Roma Reş şer kiribûn, ji mecbûrî, destê xwe ji axa bav û kalên xwe kirin, di Komara Ermenîstanê da bi cî û war bûn. Di sala 1918’an da û berîya wê, mêrxasê Êzîdî Cangîr Axa û mêrxasê Ermenî Andranîk Paşa bi tevî şêr û egîtên xwe gelek Ermenî û Êzîdî ji destê zilmkarên tirk, tirkên gênc (Jön Türkler), osmanî û Roma Reş rizgar kirin.

            Êl, eşîr, qebîl û malbatên Êzîdîyan yên ku di qirna (sedsala) 19’an da û di destpêka qirna 20’an da li Ermenîstanê bi star bûbûn ev bûn: Zûqûrîyan, Sîpkan, Xaltan, Mehemdan, Rojkan-Rojkanî, Hesînîyan, Axaleran, Belan, Anqosan, Mendikan, Mendesoran, Pîvazan, Şerqîyan, Baravan, Çuxreşan, Mîrangan, Desinîyan, Ortilîyan, Gerdenzeran û gelekên din[2].

            Hinek ji van malbatên Êzîdîyan gelekî bi nav û deng bûne, mîrîtîya wan, paşatîya wan hebûye. Di demekî da Mîrîtîya Bîtlîsê di destê Rojkanîya da bûye, Şeref Xanê Bitlîsî bi eslê xwe Rojkî bûye. Rojkanî berîya 150-160 salan li qeza Wanê diman û ji wir bar kirine hatine Ermenîstanê, nehîya Aparanê. Axê wan ji mala Çoban Axa (Kok Axa) bûye. Rojkanî û Barava Xaltî ne û berîya bûyina Îsa patşatîya Xaltîya hebûye. Patşatîya Desinîya jî di dîrokê da diyar e. Sîpkan û Hesinan jî eşîrên bi nav û dengin, ewana ji qeza Qersê bar kirine, hatine û derketine Ermenîstanê. Fêrîk Polat Begê Sîpkî, di 21 salîya xwe da serokê hukûmeta ûrisa ya Sîbîryê bûye. Mala Hesen Begê di nava Hesenan de maleke bi nav û deng bûye, serê pêsekinîya bûne, xwedî gelet qedrê giran bûne, xwendin û zanîbûn hez kirine; Ûsib Begê hogirê kompozîtirê Ermeniya yê meşûr Komîtas bûye, tevî wî xwendina bilind standîye. Demeke dirêj Ûsib Beg wek rêberê Êzîdîyan li Ermenistanê da hatîye naskirinê. Mendikan, Çuxreşan, Reşîyan (Reşkan) li qeza Wanê mane, ji wan ra wisa jî dibên Êla Zuqurîyan. Di nav wan da gelek mêrên qedirgiran, gewre hebûne. Yek ji wan Cangîr Axayê Mendikî bûye. Mala Simoyê Çeto Axayê Reşîyan jî maleke bi hêz bûye, dema oxirmê giran da xwe nedane paş, di erafê meydana mêraniyê de sekinî bûne.

Hinek ji van malbatan paşê barkirin çûne Gurcistanê.

 

            Ew malbatên Êzîdîyan yên li Qeza Wanê, Qersê, Bazîdê, Surmelîyê man, berê xwe nedane Ermenistanê, an hatine kuştin, an jî dev ji dînê Êzîdîyatiyê berdan û bûne musilman.

Hejmara Êzîdîyan li Ermrnistanê di sala 1890’an da 13000, sala 1925’an 14522, sala 1989’an 51900 bû.

Êzîdî li quntara çiyayê Aragasê li 13 gundên nehîya Aparanê, 11 gundên nehîya Telînê û li gundên deşta Araratê hatibûn bi cih û war kirinê.

Di sala 1918’an da di civîna netewî ya hûkûmeta Ermenîstanê da nûnerekî bi eslê xwe Êzîdî hat hilbjartinê. Navê wî Ûsib Beg Têmûriyan bû. Piştî sala 1918’an heta sala 1991’an tim wekîl û nûnerên Êzîdîyan li parlamêntoya Ermenistanê da hebûne. Mesele, Mîroyê Esed şûndarê serokê parlamêntoyê bûye. Heta 1991’an tim şûndarê wezîrekî an 2-3 wezîran yên bi eslê xwe Êzîdî di wezareta Ermenistanê da hebûne. Piştî sala 1918’an heta sala 1991’an li Komara Ermenistanê, ne ku tenê Kurdên Êzîdî û Ermenî, lê wisa jî Kurdên musilman û Ermenî jî wek bira bûn.

Kongreya Êzîdîyan ya yekem bi serokatîya Ûsib Begê Êzîdî û Lazo’yê Ermenî li bajarê Alêksandrapol (Gumriyê) di sala 1920’an da hat damezirandinê. Qewal Elyas, ku serokê şandeka Mala Mîrê Êzdiyan bû, Ordêna Şemş ya li ser qeytana sê rengê, hersê rengên ala Kurdistanê, rengên kesk û sor û zer va dardakirî wek dîyarîya şêkirandinê pêşkêşî Lazo kir, ji ber ku Lazo ew kes bûyê, ku dibîstan ji bo zarokên Êzîdîyan, pêşîyê li Gurcistanê, paşê jî li Ermenîstanê vekir, bi tîpên Ermenî zarokên Êzîdî fêrî xwendina zimanê dê, zimanê Kurdî devoka kurmancî dikir.

Rojname û kovarên Ermenîyan yên wê demê dinivîsîn:"Êzdîyan ji bîr nekin", "Ferqê nekin navbera Êzîdîyan û Ermeîyan", "Êzîdî birayê me ne", "Xwe nehêvşînin ji bo piştgirîya Êzîdîyan"…

 

3. Peywendî û eleqetîyên Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman,

Ermeniyan û Kurdan

 

            Di qirna 19’an û destpêka sedsala 20’an da ji ber sedemên cude cude, payê pirê di rûyê sedemên durûtî, fêlbazî, zordestî ya hukumdarê tirka: osmanî, tirkên gênc, rêjîma Mustafa Kemal û ên din, eleqetîyên Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman, Ermenîyan û Kurdên musilman ewqasî jî ne xweş bûne.

            Di destpêka qirna 19’an da di rûyê durûtîya walîyê Mûsilê da, ku tirk bû û paşayê hukûmeta tirkan bû, mîrê Rewendûzê, Mîrê Kor, ku xwedêgiravî Kurd bû, fermana komkujîya Êzîdîyan lidadixê, leşker didê pêşiya xwe û diçê ku Êzîdîyan ji kokê va bibirê.

            Wê demê eşîra Zêbarîya, ku eşîreke Kurda ya bi nav û deng e, li ser rêya eskerê mîrê Rewendûzê disekinê. Mîrê xwînxwar berê xwe didê Zêbarîyan û zêdetirî 450 ji mêrên wan dikujê û êrîşa xwe ya li ser Êzîdîyan didomînê. Di Çiyayê Meqlûbê da şerekî dijwar di navbera Kurdên Êzîdî û Kurdên xwefirotî da derdikevê.

            Wê demê Êzîdîyên Çîyayê Şengalê têne hewara Êzîdîyên Çiyayê Meqlûbê û dibin çepera şêr û egîta li ser rêya Mîrê Kor .

            Gelek eşîrên Kurdan yên bi ola xwe musilman: Zêbarîyan, Barzanîyan, Soranan mêhla Êzîdîyan dikin û bi her alîya va alîkarîyê didine Êzîdîyan.

 

            Di xelasîya sedsala 19’an û destpêka qirna 20’an da alayên Hemîdîyan yên di eslê xwe da xwedêgiravî Kurd bûn, lê li nav netewa Kurd da ku wek cerdevan, çete, çepel, çeqel, qorîçî, cehş tên binavkirinê[3], ewana qira Êzîdîyan û Ermeniyan anîn. Paşê tirk li stûkura hemîdiyan siwar bûn, ew ji holê rakirin.

Hinek axa, beg û paşayên Kurdên musilman, yên xwefiroş, di bin ala tirka da, gelek Êzîdî û Ermenî kuştin. Begek ji wan xwefiroşa, begekî navheram, Teyar Beg, di sala 1918’an da tê derdikevê nehiya Aparanê, ji eşîra Sîpka ne jin, ne zarok, kesî nahêvsîne, bi ecêb dikuje. Dibên çemê li nav gundê Elegezê re dikişîya, di xwînê da sor bûbû û ji kenara derketibû, bi xwîna Êzîdîyan çayîr û çîmange av dida.

            Wê demê, 70 mêrên gundê me, yên Cercerîsê (niha Dêrik) bi destê begê navheram û leşkerên tirkan hatine kuştinê[4]. Ji wê koma mêran yek tenê sax dimînê. Dibên nayê li ser zar, ka çî îşkence wan Êzîdîyan xwarin. Dibên rahnê wan, hêtê wan jê dikirin û destê wan dikirin hundurê wan birînan da.

            Belê, wisa jî tê gotinê û hatiye nivîsandinê, ku dema ew begê navheram vedigerê welêt, Evdilmecîd Begê[5] wî digirê, gulên fîşeqê wî navheramî derdixê, dihelînê û berî gewrîya (qirika) wî didê û dibê: "Tu ji xwîna Ermeniyan têr nebûyî, te xwîna Êzîdîyên birayên me jî vexwar, de vê qela gulên xwe vexwe, ji bo ku belkî tu têr bibî".

            Ev yek tê gilîkirinê, qala vê yekê tê kirinê, ku ev yek ticara nayê ji bîrkirinê, wisa jî nayên ji bîrkirinê qencîyên gelek Kurdên musilman yên xwîna xwe dane li ber çavên xwe û Ermenî û Kurdên Êzîdî rizgar kirin.

            Tê gotinê, ku gelek serokeşîrên Kurdên musilman nedixwestin Êzîdî koçberbin, herin, destê xwe ji axa kalûbava, axa Kurdistanê bikin. Dibên: "Ewana ji mirina xwe razî bûn, bi çûyîna Êzîdîyan ji welêt ne razî bûn".

            Di destpêka qirna 20’an da pêwendiyên di navbera Êzîdîyan û Ermenîyan da xurt bûn û çiqas diçû xurt dibûn.

            Du caran; di sala 1908 û 1918’an da ewladê Mala Mîrên Êzîdîyan, Îsmaîl Begê li tevî qewalan tê Ermenistanê û Gurcîstanê, ji alîyê serokên Ermenîyan û gurcan yên olî va, wisa jî ji alîyê wekîlê Împêratoriya Rûsa û berpirsyarê Pişqavqazê Voronsov – Daşkov va tê pêşwazîkirinê[6].

            Di 1920’an da Mîr Îsmaîl di name/daxuyaniya xwe da ya li ser navê Katoxîkosê Ermenîyan şandibû, dinivîse: "Civaka Êzîdî, ku ji nû va çavê xwe bi xêr û xweşî vekirîye, lingê xwe di şimîka xweşbextiyê da kirîye xwarê, spasiya xwe ji Cenabê We û netewa Ermenî ra îlan dikim, ji bo xemxurîyê, xemxuriya wek xemxuriya bavê ber bî ewladên xwe… ".

            Bi destê berpirsê dêra Ermeniyan, di Mûsilê da, tê nivîsandinê û şîrovekirinê, ka bi çi şêweyî û bi çi xemxurîke mezin va, Îsmaîl Beg û Êzîdîyên Çîyayê Şengalê, wisa jî êzdîyên Şêxanê bi serokatîya Meyan Xatûnê, 11.000 Ermenîyên ku osmanîyan bi wateya sirgûnkirinê dixwestin bikuştana, rizgar kirine[7].

            Di 17-ê Sebatê sala 1917’an da şerekî dijwar di navbera Êzîdîyên Mesopotamîyayê û osmaniyan/Roma Reş da derdikevê.

            Eger ku alîkarî û piştevanîya eşîra Zêbarîyan, Barzanîyan, Soranan û eskerên înglîz ne bûya, Êzîdîyên Mesopotamîyayê wê ji komkojiyê ra wek Ermeniyan, rû bi rû bimana.

            Piştî salên 1920’an eleqetî û peywandiyên Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman, wisa jî eleqetiyên Kurd – Ermanî bi tomerî ber bi xêrê va çûn û xweş bûn.

            Di sala 1919’an da peymana hevkarîyê di navbera Kurdan û Ermeniyan da, li Parîsê li Fransayê di navbera alîyê şandeka Kurdan, Şerîf Paşa, û aliyê dêlêgasîyona Ermeniyan da, Poxos Nûbar da, hat îmze û mor kirinê. Her dû alî li ser wê bawariyê bûn, ku pirsgirêka Ermeniyan û pirsgirêka Kurdan bi rêya aşîtîyê û bi rêya hevkarîyê wê bê çareserkirin. Ermenîyan dixwest wek cînar, ne ku hukumata tirkan, lê ya Kurdan bidîta.

 

4. Ermenîstan wek merkez û paytexta çand û hunera Kurdî

 

            Di salên 1920’an da, li Ermenîstana Azad dergehên dibistana/qutabxana, xwendingehan, teknîkûman, zankoyan, zaningehan li ber zarok û ciwanên Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman fireh û bi merdane hatin vekirinê.

            Yên ku zarokên xwe nedişandin dibistanê, dihatin cezakirinê. Pêşiyê biryar hate derxistinê, ku xwendina 7 sale, paşê ya 10 sale, ya navendî, pêwîst bû, ku gişt zarok bistînin.

            Di zanko, înstîtût û xwendegehan da, ciwanên Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman, bi qalên nimiz (nizim), carina jî bê îmtîhan û bê cêribandin dibûn xwendekar, telîb.

            Di salên bîstî da Erebê Şemo Şamîlovê Êzîdî û Mêragûlovê aşûrî alfabeta Kurdî li ser bingeha tîpê latînî hazir kirin. Ev alfabeta mahneya dengên Kurdî baş derdixê.

            Cara yekem di cihanê da, li Ermenistanê, zarokên Kurd karibûn di dibistanê da fêrî/hînî xwendin û nivîsandina zimanê Kurdî bibin.

            Di salên 1920’an û 30’an da, piştî binketina şoreşa Şêx Saîd û serhildana Çiyayê Agirîyê gelek Kurdên musilman yên ji dest xezeb, zor û sexta hukumata Tirkiyê bazdabûn, li Ermenistanê bi star bûn.

            Heta salên 1960’an li Ermenistanê payê pirê (piranî, axlebe) di dewsa "zimanê Kurdî" da "zimanê kurmancî" dihate gotin û nivîsandin. Mahneya "kurmanc" bişîrovekirina hinek zanîyaran eve: kur(d) – manc(ç), ango lawê Kurd. Piştî mirina Stalîn di dewsa "kurmanc" da êdî "Kurd" hat xebitandinê.

            Di her gûndekî Kurdan da ji xeynî dibîstanê, wisa jî merkezên rewşenbîriyê/edebê/kulturê tên avakirinê. Di wan merkezan da pirtûkxane, koşka sînêmayê, salona xwendinê, goşê sor ji bo mijûlîya mezinan (kişit, nerdî, domîno…) û ji bo zarokan (leystikên zarokan) hebûn, hatine avakirinê. Di her gundekî da, mêrgûzara sportê, baxçên zarokan/xwendehgehên destpêkê, himam, dikan û di hinek gundan da jî destçêxane û kargeh hatine avakirinê.

            Mamostayên gundên Kurdan dupa (axlebe, xasima) Kurd bûn. Mamostayên zimanê Kurdî xwendinxana/têknîkûma Kurdî xelas kiribûn. Piştî salên 1960’an Kurdên herî feqîr xanîyên yekqat yê moder ji bo xizanê xwe ava kir, yên zengîn xaniyê 2 – 3 qat, xaniyên wek birc û qesiran ji bo neferên xwe ra çê dikirin.

            Di navbera salên 1960’an heta salên 1990’an da Ermenistan bû merkez, paytexta zimanzanîya Kurdî, zanyarîya Kurdî, rojnamegeriya Kurdî, şoreşgerîya Kurdî.

            Rojnama "Rya teze", rojnama Kurdî ya here emirdirêje û her kes nas dikê.

            Dengê radyoya Yêrêvanê bi zimanê Kurdî her kesî bihîstiye.

            Nav û dengê beşa Kurdzaniyê ya Akademîya Ermenîstanê ya Netewî ji her kesî va eşkere ye.

            Di Cihanê da tîyatroya Kurdî ya yekem li Ermenistanê hatîye damezirandinê.

            Di Yekîtîya Nivîskarê Ermenistanê da beşa nivîskarên Kurd hebûye û niha jî heye û niha jî pirtûkên nivîskarên Kurd têne çap kirinê. Van paşwextîya (dema dawî da) du pirtûkên helbestvanê Kurd Elîxanê Memê û du pirtûkên nivîskarê Kurd Emerîkê Serdar hatine çap kirinê.

            Navên ku her Kurdek dikarê pêşanaz û serbilind bibe ew navên ronekbîrên Kurd yên Ermenistanê ne. Wek nimûnê, em çend navan têkine bîra xwendekaran:

            Nivîskar, zanîyar û profesor Heciyê Cindî, nivîskar Erebê Şemo, profesor û zimanzan Qanatê Kurdo, doktor, zimanzan û dîrokzan Emînê Evdal, profesor, bijîşk (doktor) û nivîskar Sehîdê Îbo, nivîskar û rojnamenûs (rojnamevan) Xelîl Mûradov, nivîskar û rojnamenûs Mîroyê Esed, nivîskar Aramê Çacan, nivîskar, siyesetvan û dîrokzan Nado Maxmûdov, helbestvanên Kurd Wazîrê Nadirî, Casimê Celîl, Şikoyê Hesen, Fêrîkê Ûsib, Mîkailê Reşîd, Simoyê Şemo, Qaçaxê Mirad, Eliyê Evdilrehman, dîrokzan û profesor Şerefê Eşir, doktor, siyastvan û dîrokzan Xalit Çetoyêv, doktor û dîrokzan Memoyê Xalit û gelekên din.

 

5. Hilweşîn, kambaxbûna Yekîtîya Sovyetîstanê û halê Kurdên Êzîdî

 

            Di sala 1990’an da Yekîtîya Sovyetîstanê hildişiya, kambax dibû û çawa her cumhûrîyetek (komarek) û otonomîyek, wisa jî herdû cumhûrîyetên Ermeniyan: Ermenistan û Qarabax dixwestin, ku zûtirkê ji bin nîrê Împeretorîya Sovyetîstanê derên, Ermenîstaneke yekgirtî, azad, demokrat ava bikin. Lê ji ber ku Qarabax di bin du nîran da bû: di bin nîrê desthilatdarîya Yekîtîya Sovyetîstanê û ya Azerbeycana wê demê ya komûnîst da bû, bi mecbûrî, divîyabû Ermenî bi du pêşenya va berxwe bidana.

            Di navbera herdû cumhûrîyetên Ermeniyan da di salên 1920’an da statûseke otonomî ya Kurdan bi navê "Kurdistana Sor" hatibû damezirandin. Paşê azerîyan statûya komara Kurdan hîç kiribû û ew ax ji xwe ra helal kiribûn[8].

 

            Kurdên Êzîdî vê carê jî pişt dane pişta Ermenîyên bira û di erefê qada mêrxasiyê da sekinîn. Êzdîyan îlan kirin, ku bi malên xwe, bi canên xwe va li gel Ermeniyên bira ne. Kurdên êzdî lawên xwe li rex lawên Ermeniyan xistin û şandine ku sînor/hidûdê axa Ermeniyan biparêzin.

            Rewşenbîr, ronakbîrên Kurd û civaka Kurdên musilman li ser wê fikrê bûn, ku piştgirîya Ermenîyan girtin tiştekî mihîm e û pêwîste ku ewana jî alîkarîya Ermenîyan bikin.

            Serokê hukumata Ermenistanê û partiyên Ermeniyan yên bi hêz jî, di hindava xwe da hazir/amade bûn ku gûh bidin ser rewşenbîrên Kurd.

            Armanca Ermenîyan zelal bû: azadkirina herdû komarên xwe û wek cînar di navbera herdû perçên axa xwe de Kurdên dost bibînê, ango Kurdistana Sor.

            Armanca ronakbîrên Kurd yên li Ermenîstanê jî zelal bû: xurtkirina bawarîyê di nav milet da, ji bo ku milet rêya koçberîyê nedê pêşîya xwe, piştgirîya Kurdên Kurdistana Sor kirin, ji bo ku ewana li ser axa xwe azad bijîn.

            Rewşenbîrên Kurd rêxistinên xwe damezirandin û dest bi peywendîyan kirin li gel rêxistinên Ermenîyan û serokatîya hukumata Ermeniyan.

            Di sala 1990’an da konferanseke Kurdî ya navnetewî bi navê kultûr û lîtêratûra/edebî yê û wêjeyî li Moskvayê hate damezirandin. Lê ew civîn bû ya siyasî. Wekîlê gelek partî û rêxistinên Kurdewariyê beşdar bûn. Beşdarê wê civînê wisa jî Dr. Ebdûrehman Şerefkendî, Dr. Ebdûl – Rahman Samî Şengalî; Dr. Mehmûd Osman û gelek siyasetmedar û ronakbîrên me yên navdar.

            Hinek rêxistinên Ermenîyan yên rasîst navê Kurd heram kiribûn, qet nedixwestin peyva Kurd bibihîzin.

             Mebesta serokên partî û rêxistinên faşîstên Ermenîyan eşkere bû. Axa Ermenistanê pêşiyê ji Kurdên musilman û paşê jî ji Kurdên Êzîdî paqij bikin. Gilyê (siloxan) wan ev bû: "Ermenistan tenê ji bo Ermenîyan"

            Ji bo ku ewana bigihîştina armanca xwe, xwestin birakujiyê di navbera Kurdan da çê bikin.

            Armanca nîvxwendî, nezan, kûtparastên me, dixwaze bira ew Êzîdî an jî musilman bê, zikê xwe têr kirin bû, kûtê xwe germ kirin bû.

 

     Kûtparêzên Êzîdî bûn hevalbendên nijadperestên Ermenîyan, kûtparêzên Kurdên musilman berjewendîyên Kurdên Kurdistana Sor pêpez kirin û çûn gihîştine azerîyên musilman. Birrek ji rewşenbîrên me jî revîn.

             Rewşenbîrên Kurd, ku ji 100’î 90’ê wan Kurdên Êzîdî bûn, ewana sîng û milên xwe dane ber gulên birakujiyê, gelek ziyan dîtin, lê nehîştin Kurd xwîna Kurdan birijînê.

            Milet pey rewşenbîran diçû, milet guh nedida xwefiroşan, kesekî nedixwest barke, here.

            Ronakbîran dixwest dostanîya Ermeniyan – Kurdan xurt bikin û bibe pireke bi hêz di navbera Kurdistana Azad û Ermenistana Serbixwe da. Lê mixabin hinek rewşenbîr ji ber sextekarîya desthilatdarên Ermenistana nû, yên di siyasetîyê da pêxas û nezanê me, bazdan, revîn.

            Lê belê nijadperest nedihatine rayê, hukumdarê Ermenistana serbest cihêl bûn, xişîm bûn, hê di soba sîyasetîyê da qal nebûbûn, soz û qirarên mezinên xwe û rêberên netewa Kurd û wisa jî oldarên xwe û Êzîdîyan nedixwendin, ji ber ku dem û zemanê wan ne bû ji bo xwendinê û dem – zemanê wek zêrê zer, dem û zemanê ji bo çareserkirinê, serrastkirina pirsgirêkên pêwîst winda bû, 4 sal badilhewa winda bû.

            Di sala 1994’an da Kurdistana Sor bi navê "Repûblîka Laçînê" hate îlan kirinê. Wê demê li nik serokkomarê Komara Laçînê, Wekîl Mustafayêv, Kurdekî musilman jî, ne ji yên nîşteciyên Laçînê, ne jî ji derveyî Laçînê, tikes nebû. Li rex birêz Wekîl Mustafayêv Kurdên Êzîdî sekinîbûn û amade bûn ku ji bo xîret û namûsa Kurdewariyê xwîna xwe birijînin.

            Di navbera wan herçar salan da, ji sala 1990’an, ji sala destpêka serhildanê û heta sala 1994’an, sala îlankirina Kurdistana Sor, nezanên me û rasîstên (nijadperestên) Ermenîyan bê kar û xebat neman û di gelek tiştan da bi ser ketin. Çima?

            Ji ber ku rev ket nav milet. Di salên 1990 – 1994`an da, ji Kurdên musilman 100î 90, ji Kurdên Êzîdî 100î 40 – 45 koçber bûn.

            Erê, bûyerên neqenc (kirêt): kuştin û girtin jî qewimîn. Lê rewşenbîrên ku mayibûn nehîştin gilî (rewş, gazin) mezin bibin.

            Belê, miletê Ermenî, netewa Ermenî dost e, dostê me Kurda ye, ew ne dijmine, lewma jî milet nedixwest ku destên wî û dosta bikeve qirika hev. Nijadperestên bêhiş û xwefiroşên me yên tima û nezan bûn hacêt di destê xelqê da, di destê xêrnexwazên Kurdan û Ermeniyan da. Dijminê netewa Kurd û netewa Ermenî ranezane, ewana tim hişyarin.

            Herweha Komara Laçîn negihîşt wan nêt û merema xwe, wan armancên ku ew ji bo hatibû damezirandin, ji ber ku pişta wan kesên ku dixwestin ew kar bikirina hatibû valakirinê.

            Hinek ronakbîr mayibûn. Ewana şev li xwe kirin roj, roj jî kirin şev. Komelên dostaniya Ermeniyan – Kurdan hatin damezirandinê. Yekîtîyên bijîşka hatin damezirandinê. Yekîtiya rewşenbîra hata damezirandinê. Ewana milên xwe dane milên hevûdu, nehîştin ku ocaxên edebiyetê, ronakbîrîyê, zanyarîyê, yên Kurdewarî bên kilîtkirinê.

            Niha jî ewana di nav milet da xebatê dikin. Seheta wan xweş. Emekê wan tucar milet ji bîr nakê.

            Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman di dema şoreşa Ermenîyan ya ji bo serxwebûnê gelek kar û xebat kirin. Tenê Êzîdiyan 33 şehîd dan.

            Lê faşîstên Ermenîyan heta niha jî nahewin, ewana dawîya dawî dev kirine cegera Êzîdiyên hevalbendên xwe da jî, bi navê şexsî, çiya û zozan jî kirin yên şexsî. Ewana destûra Êzîdîyan nedidan ku pez û dewarên xwe biçêrînin. Ewana xelk talan dikir, niha jî talan dikin. Ewana xelk eblûqa dikirin. Ewana xwe bi xwe bi xelkê me yên xalifî, nezan dikenîyan û digotin, ku bala xwe bidinê, bi xwe dixwazin xwe bikin Ermenî, di pirtûk û mijarên xwe da dinivîsandin, ku em, Êzîdî armênoîdin, lo! Ewana niha jî dest bi kuştina Êzîdîyan kirine (çavkanî: www.ezid.ru). Lê kuştina dostan, gengeşîya di nav dostan da, tik û tenê karê dijmin e.

            Niha li Ermenistanê, bi dîtina min, dibe ku 13 – 15000 Êzîdî mayibin, nîvê wan jî dev ji dîn û hebandina Êzîdayatiyê berdane, bûne Peyatiyên Yahova (Şahidên Yahova), û diçin li ser dîn û mesebên din û navê xwedênasa jî datînîn li ser xwe. Lê ew dîn û hebandin ya Ermenyan nîne, ya xaçparêzan nîne, ya Xwedênasiyê nîne.

 

 

6. Mafê penaberiyê û rewşa Êzîdîyan ya îroyîn/evroj

 

            Belê, rewşa Êzîdîyên Ermenistanê û ne tenê yên Ermenistanê, lê Êzîdîyên li temamîya komarên serbest û nîvserbest da, yên ku piştî hilweşîn, kambaxbûna Yekîtîya Sovyetîstanê derketine holê, ne başe.

            Halê cimaetê, halê milet, di destê nijadperestan, polîs, mafiya da, ne tu hal e.

            Li Rûsîya û ciyên din gelek ciwanên me zeyî dibin (tên windakirin), tên kuştin, dikevine hepsa. Berîya çendekî, bi çiyê ne tûyî, ciwanekî me di metroya Moskvayê da ji alîyên nijadperestên ûris va hate kuştin (êzdîxane.ru). Gelek Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman, ev 15-16 salin li Rûsîya dimînin, lê mafê peneberiyê nedane wan, nasnemên geleka tunene, wan bi paşda dişînin Ermenistanê û Gurcistanê. Li navça Krasnodarê ya Komara Rûsîya Federal da kozaka (qozaqa) mefer ji Kurdên Êzîdî û Kurdên musilman birîne, nahêlin ewana pakî bêhna xwe hilkişînin. Erê, rêxistinên Kurdan li wir hene û ji mecbûrî hewara xwe digihînin balyozxana (sefaret, konsolosxana) Amerîkayê û daxwaz dikin ku li wan xwedî derkevin û mafê penaberiyê bidin wan. Di derbarê vê yekê da malpêra www.ezdixane.ru û dezgeh/alavên ragihandinê yên Rûsîya gelek caran agehdarî dane.

            Di van rojên dawî da malpêra www.ezid.ru ragîhand ku: "Kurdên Ermenistanê bi qezîya koçberîyê ra rû bi rû mane. Kurd ji mecbûrî heywanên xwe difroşin û ji Ermenistanê koç dikin. Sedem ew e, ku desthilatdarîya Ermenistanê zozanên Kurdan derxistine mazetê (pîyasê)", û li gor gotina serokê "Şêwra Êzîdîya ya Netewî" Ezîzê Emer, hinek Ermenî li gundên Kurdên Êzîdî digerin û ji wan re dibêjin: "Divê hûn ji Ermenistanê derên, Ermenistan ya Ermenîya ye û tenê divê Ermenî li vir bijîn". Van axrîya nijadperestên Ermenîyan, li Ermenistanê, li gundê Zovûnî mêrekî Êzîdî bi lêdanê kuştin. Jina wî û zarokên wî jî ji bo ku vê bûyera kirêt protesto bikin li ber dergêhê desthilatdarîya Ermenistanê (parlamentoyê) xwe şewitandin (www.ezdixane.ru).

            Belê, li welatên azad û demokrat jî, gelek Êzîdîyên ji Ermenistanê û Gurcistanê mafê penaberîyê nastînîn û li vir jî dero – dero dibin.

            Li vir Êzîdîyên ji Ermenistanê wek Ermenî tên naskirinê, yên Gurcistanê wek gurc, yên Qazaxistanê wek qazax… Belê, statûyek ji bo Êzîdîyan nîne.

            Ew Êzîdîyên ku berîya 90 salî destên xwe ji welatên xwe, zîyaretên xwe kirine, li temamîya cihanê bela-wela bûne, bê nasnamene, bê statû, çawa tê gotinê:"Ne Îsa li me dibê xweyî, ne jî Mûsa".

            Hejmara Êzîdîyên penaber, lê bê mafê penaberîyê 100 – 150.000 e. Hejmara Kurdên musilman yên penaber jî dibe ku hê gelek be. Axrî û aqûbeta wan, yazî û miqedera wan, maf û çarenûsa wan wê çawa be?

            Belê em gişt ji oleke Kurdewariyê ne, ji civakeke Kurdewariyê ne, em Kurdistanî ne.

            Belê, min ji devê Serokatîya Kurdistana Azad, ji dûrdîtinokê (tv) bihîsk, ku Kurdistan amade ye ku Kurdên ji Yekîtîya Komarên Sovyetîstana Berê wek pênaber star bikê. Lê çiqasî ev ji me ra eşkere ye, ew kar û xebat pêş neketîye.

            Divê statûya me, nasnama me, bi giştî, li Kurdistanê bê îlankirinê.

            Divê mafê me, destûra me, bi giştî, li Kurdistanê bê parastinê.

 

            Divê em bibin pişt ji bo Kurdistana Azad. Kurdistan perûbaskê me giştî ye. Kurdistan dayîka me giştî ye. Kurdistan welatê me giştî ye.

            Divê em ji Kurdistana Azad ra dostan çar (peyda) kin, wisa jî dijminê me pirin, çiqa hene, bese.

            Divê em qedrê Mala Mîrê Êzîdîyan bigirin. Ew mal ji bo me giştî sîmboleke mêjûyî ye. Ew mal û ewladên wê male: Mîrê Êzdiyan Mîr Tahsin Seîd Elî Beg, birayên wî, birazîyên wî, xwarzîyên wî, miletê wî, di nava Şoreşa Îlonê da bûne û heta xelasîyê li gel Barzanîyê Nemir bûne. Niha jî birazîyê Mîr Tahsin: Kamuran Xeyrî Seîd Elî Beg, ku hiqûqnas e, zane ye, nîştimanperwere , bi dil, bi can, bi mal, bi milk li gel Serokatîya Kurdistanê ye.

            Divê Mala Mîrê Êzdiyan jî, çiqas ku qeweta wan digihîjê, hêza wan têra wan dikê, xwedî li wan 100 – 150. 000 Êzîdîyên penaber derkevin. Ne, heka ku halo berdewam bike, wê civaka me bihelê û bibê Yêgovîst, Yêvangêlîs hwd.

            Divê civaka Êzîdî rêxistinên nûjen ava bikê, zanibê demokratî, azadî, mafparastin çî ye û çi nîne û xwedî li mafê xwe derkevê. Em Kurdên Êzîdî yên Yekîtîya Sovyetîstana Berê û em Kurdên Êzîdî yên li Başûrê Kurdistanê (Îraqê) di bin nîrê dîktatoriyê da mezin bûne, ji me ra zehmet e ku fêrî demokratîyê bibin, lê hînî demokratiyê bûn bi rêya dîyalogê bi tevî hev axavtin pêwîste, pir muhîme. Demokratî û dîyalog ev e rêya me. Rêya çareserkirina pirsgirêkan, kêşe ya.

            Belê, bi dîtina min, bê gûman Êzîdîyên Çîyayê Şengalê, Çîyayê Meqlûbê, Çîyayê Başiqê û Behzanê û bingehên Êzîdîyan yên din, dixwazin li gel hev bin, di nava goveka, çarçova hukumatekê da bin û ew hukumat jî divê Kurdistana Azad bê.

            Ew tiştên ku êzdîyan di van 20 – 25 salên dawiyê da ji destê Saddamê dîktator û baasîstên xwînxwar dît, ew yek heta kurê kuran sax bin besî wan e û nayê ji bîr kirin; ji xeynî vêca kuştin û girtina bi dehhezaran êzdiyên am û tam, hilweşandin û kambaxkirina bi hezaran gûnd û bajarên Êzîdiyan, baskekî Çiyayê Şengalê jî jê kirin û kirine milkê xwe. Çiyayê Şengalê ciyê cinetî ye, her tişt li wir şîn dibe, gelek qesir û ziyaretên qedîm li wir hene, gelek mêrên bi xîret, û bi namûs li wir dijîn…

            Belê, Êzîdî hêzeke xurte, weke milyonek – milyonûnîvekî Êzîdî di cihanê da hene û ji wan 850 – 900 000 li Başûrê Kurdistanê yê Mezin û li Başûrê Kurdistanê yê Biçûk (Binxetê) dijîn.

            Li Başûrê Mezin, di dewir û zemanên kibîr da, bingeha Êzîdîya hebûye û heye. Kurdên Êzîdî bi zor û belakê karibûne Mîrîtîya xwe biparêzin û bînîn derxine heta roja îroyîn.

            Raste, ji ber sedemên cude cude Mîrê me, Mîr Tahsin heta vê gavê jî penabere, lê qesra wî li bajarê Şêxanê ye û şûndarê wî, Mîr Kamuran li bajarê Bahadrê rûdinê, Mîr Faroq jî li Mûsilê rûdinê. Li bajarê Şengalê qesrên Mîr Îsmaîl û Mîr Seîd hene, lê ereba ew kambax kirine. Qesra Elî Begê Mîrê Mîran li Bahadrê ye.

            Tifaqa Êzîdiyan heye. Êzîdî qencî û xerabiya xwe pir- hindikî (kêm-zêde) zanin, bi xîret û namûsin, zane ne, lê wek zarokan dilsafî ne, dilsozin. Eger Êzîdî di civînên xwe da gelek caran peyva "tifaqê" tînine ziman, dive kesek jê aciz nebê, ew tifaq li dijî tu kesî nîne. Êzîdî di dewr û zemanan da dilsoz bûne, ji aramî û aşîtîyê hezkirine. Bê sebeb û bê sedem kişî mirîşkên tu kesî nekirine.

            Bi nêrîna min, qeweta Êzîdiyan, hêza Êzîdîyan, ew qeweta Kurda, hêza Kurda bi giştî ye û divê em wê hêzê bêrûmet nekin û xwedî li wê hêzê, wê qewetê derkevin.

 

            Nû, a niha, hema di vê demê da dahwe û doza cudatîyê û cihêbûnêkirin di hindava ne ku tenê êzdiya, lê her ol, eşîr, di civakeke Kurdewariyê da, ew wek kapê xezebê ye. Ji cûdatî û cihêbûnê ra divê her Êzîdîkek bêjê na. Mirin û jîyana me divê li gel, bi tevî birayê me, Kurdên musilman be, ji ber ku netewe me Kurdîyê, lê em xwedî olên cûda ne.

            Nû, a niha, hema vê demê, ku me ji hev hez nekir, qedrê hev negirt, qedrê rabûn û rûniştina hev, qedrê devok û zaravên hev negirt, wê êdî tu karê me bi pêş va nekevê.

            Nû, a niha, hema vê demê, eger me hev gewre, bi hêz nedît, siba wê dereng bê.

            Gûman heye, ku rewşa Êzîdîyan li Ermenistanê ber bi xêrê va herê, eleqetî û peywendiyên Kurd û Ermenîyan ber bi xêrê va herin, ji ber ku helwest û mebestê tirkan û baasîstên ereban eşkere ne û daxwazên wan ne di berjewandiya netewên Kurd û Ermeniyan de ne.

            Divê Ermenîstana Azad û Kurdistana Azad destê dostaniyê û biratiyê dirêjî hev bikin. Peymana 1919’an ya di navbera Kurd û Ermenîyan da hê kesekî hêç (pûç) nekirîye û divê peymanek nû di navbera Kurd û Ermeniyan da bê girêdanê, lidarxistinê.

            Bawariya min heye, ku wê di Destûra Kurdistana Azad ya Bingehîn da mafên Kurdên Êzîdî, ku çawa pêwîst e, wê wisa jî bên parastinê.

            Bawariya min heye û ez bi hêvî me, ku piştî rapirsîn/referandûma payîza 2007’an, wê bingehên êzdîyan: Şengal, Başîq û Behzan jî di nava Herêma Kurdistanê da cî bigrin. Nû, a niha bi şêwekî din çê nabe!

            Perçebûna bingeha êzdiyan ne ji êzdiyan ra û ne jî ji netewa Kurd bi giştî ra dest dide.

            Ez bi hêvî me, ku wê Kurdistana Mezin, Azad û Demokrat di demek ne dirêj da bê avakirinê û wek cînareke xêrxwaz li rex Ermenistana Mezin, Azad û Demokrat bê. Ev yek daxwaza mêjûyî ye, daxwaza ronakbîrên Ermenî û Kurd e, daxwaza netewa Kurd û netewa Ermenî ye, daxwaza xelkê cihanê, yên azad û demokrat e.

            Bê şik, zimanê Kurdî, ne ku zimanê sormancî, hormancî, gormancî, dimilmancî, sorgorî[9]… wê wek zimanê netewa Kurd be naskirinê.

            Bi nêrîna min, bi dîtina min, Êzîdîyên ku dero-dero bûyîne, û ku wek çengek garis li cihanê bela bûne, wê mafê penaberiyê bistînin û siba, dusiba bi tevî Mîrê xwe, wê vegerine Kurdistana xwe, wê vegerine ber ziyaretên xwe, wê vegerine ser bingeha kal û bavên xwe. Ka kê dîtîyê, ku wê rastî heta hetayê di hepsê da bê?