2012. 02. 11.
Azerbaycan ya da resmi adıyla Azerbaycan Cumhuriyeti 9 milyonluk nüfusuyla Kafkasya’nın Güneydoğusu’nda yer almaktadır. Resmi rakamlara göre nüfusun etnik dağılımı: Azeriler %90, Dağıstanlılar %3.2, Ruslar %2.5, diğer %4.3. (Nüfusun etnik ayrışımını gösteren Azerbaycan devletine ait bu resmi rakamlar, Azerilerin sayısını fazla göstermek açısından abartılı olup gerçeği ifade etmemektedir-H.Ş) Ülkedeki etnik birimler: Azeri, Rus, Lezgi, Talış, Kürd, Avar, Udin, Lahıc, Ermeni (Dağlık Karabağ’da), Tat, Yahudi, Ukraynalı vb.
Dini: Genellikle Şia Müslüman, Kafkasya kökenli Lezgi ve Avarlar Sünni.
Azerbaycan, 19. yy.dan 1918 yılına kadar Rusya İmparatorluğuna dâhil olmuş, 1918’de kısmi bağımsızlık kazanmıştır. 1920’de burada Sosyalist hükümet kurulmuştur. 1922’de Ermenistan ve Gürcistan’la birlikte Kafkasya Sovyet Sosyalist Federatif Cumhuriyeti’ni (KSSFC) oluşturmuş, 1936’da KSSFC’nin iptalinden sonra Azerbaycan, müttefik bir Cumhuriyet olarak SSCB’nin terkibine geçmiştir. 1991 yılına kadar SSCB’de yer almış, 30 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Resmi bağımsızlık günü: 18 Ekim 1991.
Resmiyette Azerbaycan’a bağlı iki özerk oluşum vardır: Nahçıvan Cumhuriyeti ve önceleri özerk bölge olup 1991’de de-fakto Azerbaycan’dan ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiş Dağlık Karabağ Cumhuriyeti.
Azerbaycan Cumhuriyetinin eski Kurdistan kazası'nda (Kızıl Kürdistan adıyla biliniyor, sonradan Laçın, Kelbecer, Gubadlı ve Zengilan illeri olarak belirlenmiştir) ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamış Kürdler, Azerbaycan Kürdleri olarak bilinmektedir.
1988 yılında Azeri ve Ermeniler arasında başlayan Karabağ savaşı, eski Kürdistan kaza'sında yaşayan Kürdleri tümden iç mülteci durumuna düşürmüştür. 1992-1993 yıllarında Ermeni ordularının Karabağ Özerk Bölgesi ile birlikte eski Kızıl Kürdistan'ı da işgal etmesi sonucunda burada yaşayan Kurdler, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin değişik bölgelerine sığınmak zorunda kalmıştır. Laçın 17 Mayıs 1992, Kelbecer 12 Nisan 1993, Gubadlı 31 Ağustos 1993, Zengilan 29 Ekim 1993 tarihlerinde işgal edilmiştir. Şuan eski Kızıl Kürdistanlı Kürdler, Azerbaycan'a dağılarak bu ülkenin onlarca ilinde mülteci konumunda yaşamaktadır.
Kafkasya Kürdlerini Diaspora olarak nitelendirmek talihsizliktir. Çünkü Kafkas Kürdleri tarihen Kürdistan’ın bölünmüş beş parçasından birinde meskun olmuşlardir. Özellikle Nahçıvan ve Karbağ Kürdleri binlerce yıldır bu topraklarda yaşıyorlar. Şu tarihi bilgiyi de ekleyelim ki, Eyyubi hanedanlığını kuran Eyyubiler, Kafkas Kürtlerinden Hezbani aşiretinin Revadi kabilesindendirler. Kafkas Kürtlerinin önemli bir kısmı Stalin döneminde zorunlu göçe tabi tutularak çeşitli Orta Asya ülkelerine dağıtılmışlardır. Kürdlerin makûs talihidir adeta sürgünler. Sürgün sadece altı harflik bir kelime değildir. Parçalanmış hayatlar, yersiz yurtsuz edilmiş ve hafızası silinmiş hüzünlü ve çaresiz insanlar demektir. Sürgünlük, yabancılaşmanın ve yalnızlığa mahkûm olunmuş bir belirsizliğin içine sürükleniştir.
Kafkasya Kürdlerinin yarısı Azerbaycan’da yaşıyor. Şu an Azerbaycan’da 500.000’e yakın Kürd yaşmaktadır. Maalesef bu 500.000’in içinde yalnızca 10.000’i kendisini Kürt olarak görüyor ve kısmen Kürdçe konuşuyor. Azerbaycan’ da Kürtlere karşı yoğun bir asimilasyon yaşanmıştır. Bu asimilasyona karşı çıkan bir avuç cesur yürek var. Şimdi birkaç cesur yürekten olan bu arkadaşlarla yaptığımız sohbeti aktarıyorum.
Seymur Alxanov, genç yaşına rağmen Azerbaycan Kürdleri arasında yaptığı çalışmalar ve faaliyetleriyle göz önünde olan bir aktivist.
Yaşam öykünüzü ve çalışmalarınızı kısaca anlatır mısınız?
Seymur Alxanov: 1988 yılında Kelbecer ilinde doğdum.
1993 yılının Nisan’ında ilimiz Ermeni askeri birlikleri tarafından işgal edildi, zorunlu biçimde yurdumuzdan ayrıldık. Aile olarak Bakû’ye yerleştik. Yüksek eğitim gördüm, 2008’de Ekonomi Üniversitesi’ni bitirdim. 2007’den bu yana “Ronahî” Kürt Medeniyet Merkezi’nde çalışmaktayım. 2009 yılında devlet dairelerinin ve Kürd Medeniyet Merkezi’nin ortak projesi olan “Kürt Kültürünün Korunması” adlı projenin başkanı oldum. Bu çerçevede bazı toplantılar yapıldı. Projeyi gerçekleştirme sürecinde “Azerice-Kürtçe-İngilizce konuşma kılavuzu” editörlüğüm altında basıldı. Halihazırda Ronahi Kürt Medeniyet Merkezi’nde çalışmalarımı sürdürmekteyim.
Azerbaycan’daki Kürt nüfusu ne kadardır ve dağılımı nasıl?
1999 yılı nüfus sayımına göre Azerbaycan cumhuriyetinde 13. 074 Kürd yaşamaktadır. Fakat gerçekte etnik Kürdlerin sayısı yarım milyon kadardır. Azerbaycan’da yaşayan Kürdleri bu ülkede yaşama tarihleri ve asimilasyon düzeyleri açısından üç kategoride ele almak mümkündür: Azerbaycan’ın yerel Kürdleri, Nahçivan Kürdleri (bular da genellikle yereldir), Karabağ savaşı sonucunda Ermenistan’dan Azerbaycan’a sığınan Kürdler. En fazla asimilasyona Azerbaycan’da yaşayan yerel Kürdler maruz kalmışlar. Halihazırda bu kesim Kürdlerin yalnız birkaç bini kendi dillerini bilmektedir. Nahçivan’da yaşayan ve Ermenistan’dan göçen Kürdler arasıda Kürdçe konuşma oranı katbekat fazladır. Bunun bir çok tarihi, siyasi nedenleri ve boyutları vardır.
(1936 yılında Azerbaycan vatandaşlarının kimlik bilgilerinde toplu biçimde milliyeti: 'Azerbaycanlı' yazılmıştır. 1979 yılında Azerbaycan’da tek bir insan bile Kürd olarak kaydedilmemiştir – Erdoğan Alparslan)
Azerbaycan’daki Kürd kimliğinin ve dilinin karşılaştığı sorunlar ve yapılan çalışmalar nelerdir. Azeri yetkililerin Kürd kimliğine bakış açıları nasıldır?
Sovyetler Birliği dağıldığı süreçte bu ülkede yaşayan Kürdler kendi örgütlerini, derneklerini kurmaya başladılar. Kürdlerin yaşadığı eski Sovyet cumhuriyetlerinde çeşitli dernekler oluşturuldu.
1990 yılında Azerbaycan’da Kürd Medeniyet Merkezi kuruldu. 1992’de Merkez’in organı olan “Dengê Kurd” gazetesi yayına başladı. Merkez bazında Kürd dilinin ve kültürünün öğrenilmesi ve korunması yönlü bir dizi çalışmalar yürütülmeye başladı ve bu çalışmalar halihazırda sürdürülmeye çalışılmaktadır.
Azerbaycan cumhuriyeti yasalarında tüm milli ve etnik azınlıklara gereken tüm haklar resmi olarak verilmiştir. Lakin profesyonel kadroların yokluğu nedeniyle Kürdler kendi kültürünü ve dilini geliştirme konusunda gerekli tüm çalışmaları yürütemiyorlar.
Azerbaycan’da yegane Kürd derneği “Ronahî” Kürd Medeniyet Merkezi’dir. Yukarıda da belirttiğim gibi merkez, 1990 yılından beri faaliyet gösteriyor. Şuan gençlerimizin çabaları ile ayda bir defa olmak üzere merkezin “Dengê Kurd” gazetesi ışık yüzü görüyor. Merkez nezdinde Kürd dili dersleri veriliyor. “Berbang” isimli müzik folklor grubumuz vardır. Yer yer geceler, seminerler gerçekleştiriliyor.
Sovyet dönemiyle, BDT (bağımsız devletler topluluğu) dönemini karşılaştırdığımızda Kürdler için ne gibi değişiklikler oldu?
Sovyetler Birliğinin (SB) var olduğu dönemde Ermenistan’da yaşayan Kürdler için milli-kültürel gelişim açısından her tür imkan yaratılmıştı. Azerbaycan’a böyle bir imkan yoktu. Bu nedenle de Ermenistan’da yaşayan Kürdler arasında özel olarak Kürd kültürü ile uğraşan aydın gurubu oluşmuştur ve onlar ciddi biçimde Kürt sorununun özellikle kültürel boyutu ile uğraşmışlar. SB döneminde Azerbaycan’da bu tür çalışmalar birkaç yurtsever aydının çabası ile yürütülmüştür.
Karabağ savaşı zamanı Ermenistan’da yaşayan Müslüman Kürdler Ermenistan’ı terk etmek zorunda kaldılar, onları belli bir bölümü Azerbaycan’a taşındı. Azerbaycan cumhuriyeti sınırları içindeki Kürdlerin toplu yaşadığı arazilerin; Kelbecer, Laçın, Kubadlı, Zengilen ve Cebrail illerinin Ermeniler tarafından işgal edilmesi ile Azerbaycan Kürdleri zorunlu biçimde kendi topraklarından ayrıldılar. Onlar dağınık biçimde Azerbaycan’ın çeşitli illerine yerleştiler.
Verdiğiniz bilgilerden dolayı teşekkür ederim.
Çalışmalarınızda başarılar dilerim.
****
Nicat Bakiroğlu Cebrayılov, Bakü'de yaşayan politik aktvist bir öğrenci.
Yaşam öykünüzü ve çalışmalarınızı kısaca anlatır mısınız?
Nicat Bakiroğlu Cebrayılov: 1986’da Laçın ilinde doğdum. 1992’de ata yurdumuzdan kovulduk, şimdi Bakû’de yaşıyorum. Öğrenciyim.
Oluşturmak istediğimiz Laçınlı Kürd Gençler Birliği adına Azerbaycan cumhurbaşkanına müracaat ettik. Bu müracaatta Azerbaycan’da yaşayan Kürdlerin acı durumunu anlattık. 29 Haziran 2011 yılında düzenlediğimiz basın toplantısında cumhurbaşkanına müracaatımızı, istemlerimizi kamuoyu ile paylaştık. Basın toplantısında Kürd Gençler Birliği kurduğumuzu duyurduk. Haklarımızın korunması için defalarca basın açıklamaları yaptım. Irak ve Güney Kurdistan yönetimine Ermeniler'in Karabağ’da ve Hocalı kasabasında Kürdlere karşı yaptığı katliamı kendi parlamentolarında tanımaları için başvuruda bulunduk.
Azerbyacan'da Kürdlerin sosyal ve Kültürel ve siyasi durumu ne düzeyde?
Azerbaycan’da Kürd halkı ciddi bir asimilasyona uğramıştır. Sosyal açıdan Kürdler arasında fakirler de zenginler de var. Maalesef hiçbir kültürel çalışma yoktur. Son dönemlerde beş on genç Kürd Medeniyet Merkezi’ne haftada bir defa toplanarak folklor çalışmaları yürütüyor, tartışıyoruz. Hepsi bundan ibaret. Kürdçe eğitim yapmak için kitaplar, öğretmenler ve diğer materyaller lazım maalesef elimizde bu imkanlar yoktur. Ülkemizde Kürdçe eğitim yürütülmemektedir.
Azerbaycan’da Kürdçenin durumu ve oradaki Kürdlerin Kürdçeyle ilişkisi hangi konumda?
Azerbaycan’da Kürdçenin durumu berbat sözünün de ötesinde. Halkımız genellikle asimle olmuştur.
Kürdlerle Azerilerin ilişkileri nasıl?
Şunu belirteyim ki, Türkiye’de baş gösteren olaylar burayı feci şekilde etkiliyor. Devletimizi yönetenlerle hiçbir sorunumuz yok ama bazı milliyetçi basın organları Kürdlere karşı ayrımcılık yapmaktadır. Azerbaycan TV’lerinde Kürdlerle ilgili olumlu hiçbir habere rastlayamazsınız. Çoğu zaman “Kürdüm” dediğinizde “Sen de mi, teröristsin?” sorusu ile karşılaşıyorsun. Bu nedenle çok insan kendi Kürdlüğünü, etnik kökenini saklamaya çalışıyorlar. Böyle bir psikolojik baskı var. İnsanlarımızın çoğu kendini baskı altında hissediyor.
Yukarıda da kaydettiğim gibi basının ciddi bir etkisi vardır. Azerilerin ağırlıklı kesimi Kürdleri kendi kardeşleri olarak görüyorlar ancak milliyetçi çevreler kendi basın yayın organları aracılığı ile anti-Kürd hava oluşturmaya çalışıyorlar.
Cevaplarınız için teşekkür ederim, çalışmalarınızda başarılar.
Ben teşekkür ederim, başarılar.
****
Nofel Edalet gazeteci-yazar ve aynı zamanda araştırmacı, o da Seymur Alxanov gibi Kürtlerle ilgili çalışmalarını 'Ronahi' Kürd Kültür Merkezinde yürütmektedir.
Yaşam öykünüzü ve çalışmalarınızı kısaca anlatır mısınız?
Nofel Edalet: 1982 yılında Azerbaycanın Karabağ bölgesinin Kelbecer ilinde doğdum. 1993 yılına kadar orada yaşadım. Karabağ’ın Ermenistan Cumhuriyeti tarafından işgal edilmesinden sonra on binlerce Kürd gibi yurdumuzdan kovulduk ve Azerbaycan’in diğer illerinde yerleştik. Halihazırda Azerbaycan’ın başkenti Bakû’de oturuyorum. Üniversite okudum. Bir süre öğretmenlik yaptım. Çeşitli gazetelerde gazeteci ve editör olarak çalıştım. İki kitap yazarıyım. Genellikle bilimsel içerikli makalelerim Azerbaycan matbuatında yayınlanmaktadır. Gazeteci yazarım. Kürd kültürünü, edebiyatını araştırıyor ve bu konudaki sonuçları kamuoyuyla paylaşmaya çalışıyorum. Ayrıca bazı arkadaşlarla birlikte derneğimizin çatısı altında folklor çalışmaları yürütmekteyiz.
Azerbaycan’da asimilasyonun son durumu ve buradaki Kürd halkının siyasal, sosyal ve ekonomik durumu hakkında bilgi verebilir misiniz?
Ülkede sosyal ve ekonomik bir ayrımcılık olmaması sebebiyle sosyal ve ekonomik durumumuz ülkemizin diğer vatandaşlarından farklı değildir. Bildiğiniz gibi Azerbaycan’da Kürdler esasen Karabağ bölgesinde yaşıyorlardı. Şu an söz konusu bölge Ermeni işgali altındadır. Oradan sürülen Kürdler ülkenin çeşitli bölgelerine serpişmişler. Böylesi bir durum, Kürdler arasında daha önceleri başlayan asimilasyonu daha da yaygınlaştırmıştır.
Sovyetler döneminde cumhuriyetimizde Kürd dilinde eğitimin ve yayın imkanlarının olmaması Kürdlerin asimilasyonunda temel rol oynamıştır. Azerbaycan’ın bağımsızlık kazandığı ilk yıllarda bu konuda yumuşamalar gözlendi. Devlet kararıyla ilk okullarda Kürd dilinin eğitimine izin verildi fakat bu durum fazla uzun sürmedi. Kürdlerin yaşadığı bölgelerin işgal edilmesi Kürdlerin çeşitli illere dağılmasını beraberinde getirdi ve eğitim de böylece aksamış oldu.
Kürdler şuan aileler biçiminde Azerbaycan’ın çok değişik illerine dağıldığı için asimilasyonu durdurmak neredeyse imkansız hale gelmiştir. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Anayasasında dini, ırkı ne olursa olsun herkes kanunlar karşısında eşittir ve eşit hukuklara sahiptirler. Temel yasalarda her kesin kendi ana dilinde ilkokul eğitimi alma hukukları da sabittir. Ne var ki, Kürdler şu an söz konusu eğitim haklarından faydalanamıyorlar. Bunun sorumlusu Azeri Devleti değildir. Genellikle dağınık halde yaşadığımızdan dolayı ana dilimizde eğitim alamıyoruz. Dolayısıyla bu hakkımızı kullanamamamızın suçlusu Kürdlerin topraklarını işgal ederek onları iç mülteci durumuna düşüren Ermenistan Cumhuriyeti'dir.
Asimilasyon Azerbaycan’da yaşayan Kürdler açısından çok sancılı bir sorundur. Göz göre göre, eriyip gidiyoruz.
Azeri kültürü ve Kürd kültürü arasındaki benzerlikler ve farklılıklar…
Bu iki kültür arasında ciddi farklılıklar görülmemektedir. Dini ortaklıktan kaynaklı ortak değerler aynıdır. Kısmi düzeyde folklorlarımız ve mutfaklarımız arasında farklılıklar vardır ancak bunlar çok sınırlıdır. Asırlar boyunca birlikte, omuz omuza yaşamanın yarattığı sonuçlar vardır. Azerilerle Kürdler fazlasıyla iç içe geçmiştir ve Kürdler Azeri kültürüne ciddi katkılarda bulunmuştur. Sırf Kürd folkloruna ait örnekler artık Azerbaycan’ın geneline yayılmış, genelleşmiştir. Örneğin Kürd orijinli “Maral oyunu” ve “Kilim arası” adlı folklorik oyunlar harmanlanarak genel Azeri kültürüne karışmıştır.
Azerbaycan’da Kürd basımcılığı ve yayıncılığı ne düzeyde?
Bu alanda durum hiç iç açıcı değil. Azerbaycan'da halihazırda iki Kürd yayın organı var. Bunlardan bağımsız “Diplomat” gazetesi haftada veya ayda bir kez yayınlanabilir. “Ronahî” Kürd Medeniyet Merkezi’nin yayın organı olan “Dengê Kurd” gazetesi ise maddi sıkıntılar yüzünden durma noktasına gelmiş; yılda yalnız bir iki sayısı basılabiliyor.
Bana vakit ayırdığınız için teşekkür ederim
Ben teşekkür ederim, başarılar.
****
Manaf Kurduyev, çalışkan, milliyetçi ve aktif bir genç.
Yaşam öykünüzü ve çalışmalarınızı kısaca anlatır mısınız?
Aslen Vanlı'yım. Buruki aşiretinin Pirki kolundanız. 1877-78 yıllardaki Rus-Türk Savaşı zamanın eski Azeri toprağı olan, simdi Ermenistan'nın işgalinde bulunan Göyçe civarına göç eden bir ailenin torunuyum. 1988 yılında Azeri-Ermeni savaşında göç etmek zorunda kaldık. Şimdi Azerbeycan'nın İsmayili şehrinde yaşıyoruz.
Azerbaycan’da Kürdçe eğitim ve önündeki engeller nelerdir?
Kurdçe normalde yasak değil. Ama devlet dilin öğrenilmesi imkanları yaratmıyor. Kimlik konusunda da milliyet yazılmıyor, herkes Azeri olarak kabul ediliyor. Ama eskiden kimlikte milliyet belirtiliyordu. Onu da kaldırdılar. 1990’lı yılların başlarında AXC (Azerbaycan Halk Cephesi – Türkiye destekli siyasi oluşumdur) iktidarı zamanı devletin üst düzeyindeki yöneticilerin bize karşı tutumları kötüydü. Ama şimdi biraz iyi.
1-4 sınıflarda yedi öğrenci Kürdse haftada iki ders olabilir. Temel yasalarda böyle bir madde var, bu madde sadece bizim için değil başka halklar içinde geçerli. Ancak Kürdler paramparça edildiği, bir arada yaşamadığı için sınıflarda bu kadar Kürd kökenli öğrenci sayısına ulaşılamıyor, bu da o maddenin geçerli olmasını engelliyor.
Azerbaycan’daki aktif Kürdler kimlerdir?
Halihazırda aktif insanlarımız arasında “Ronahi” Kurd Medeniyet Merkezi'nin başkanı Kamil Hasanov, “Diplomat” Gazetesi'ni çıkaran Tahir Sileman, Kürd yazar Ehmedê Hepo var.
Azerbaycan’ın demokrasi açısından genel durumu nasıl?
Azerbaycan'da demokrasi Türkiye'den geri. Parlamenter sistem iyi işlemiyor. Milliyetçi çevreler, milliyetçi basın, özellikle son dönemlerde Azerbaycan'da kendilerini Türkiye'deki faşist paramiliter parti olan MHP'yi örnek alan ''Mangırt''denen gruplar Azerbaycan'daki diğer etnik grupları bastırmaya çalışıyorlar.
Vakit ayırdığınız için teşekkür ederim.
Bize bu olanağı verdiğiniz için ben teşekkür ederim.
Not:Bu söyleyşi yaparken yardımlarından dolayı Hejar Şamil’e teşekkür ederim. Azerbaycanla ilgili bilgileri araştırırken Hejar Şamil'in ''Diaspora Kürtleri'' adlı kitabından faydalandım.
Erdoğan Alparslan
erdogan_alparslan@hotmail.com
http://eu.kurdistan-post.eu/manset/5641-azerbaycanda-yarm-milyon-krd-yaamaktadr-ealparslan.html